Znaczenie aktywności fizycznej dzieci i młodzieży

Niezbędnym elementem życia każdego człowieka jest aktywność fizyczna. Niezaprzeczalnie aspekt ten jest szczególnie ważny w wieku dziecięcym i młodzieńczym. Na każdym etapie rozwoju człowieka aktywność obejmuje różne umiejętności i zakres ruchu, który jest kluczowym czynnikiem warunkującym prawidłowy rozwój ludzkiego ciała i umysłu oraz wpływającym na zdrowie i samopoczucie. Często stan fizyczny z okresu dzieciństwa i młodości warunkuje sprawność i zdrowie przez całe życie człowieka.

Jaki jest wpływ aktywności fizycznej na rozwój dzieci i młodzieży?

1. Stymuluje wzrost ciała przez nacisk na chrząstkę stawową.
   W wieku dziecięcym i młodzieńczym nacisk na chrząstki stawowe powinien wykorzystywać wyłącznie ciężar własnego ciała. Zbyt duże przeciążenia mogą powodować zahamowanie i zaburzenia procesu wzrostu.
   Ćwiczenia z wykorzystaniem ciężaru zewnętrznego są przeciwwskazane dla dzieci i młodzieży.
2. Sprzyja harmonijnemu rozwojowi układu ruchu (kości, mięśni, stawów), układu sercowo-naczyniowego (serce, płuca), właściwej koordynacji ciała i kontroli ruchu.
3. Pozwala utrzymać właściwą masę ciała i prawidłowe procesy metaboliczne.
4. Umożliwia rozwój cech motorycznych (m.in.: szybkość, zwinność, gibkość). Umiejętności ruchowe pozwalają dzieciom radzić sobie w życiu codziennym, np. unikać zagrożeń.
5. Umożliwia poznanie środowiska, zjawisk, sytuacji czy przedmiotów. Dla małego dziecka jest to najbliższe otoczenie – na początku jest to dom, place zabaw, okolice domu, następnie dziecko stopniowo eksploruje dalsze miejsca.
6. Wspomaga rozwój społeczny, rozwija budowanie relacje z innymi, uczy współpracy, negocjacji, a także samokontroli.
7. Odgrywa ważny czynnik w rozwoju społecznym, dziecko uczy się pokonywać trudności, znosić porażki, cieszyć się sukcesami swoimi i kolegów.
8. Przystosowuje organizm na różne bodźce – dźwięk, światło, temperaturę – np. sporty zimowe. Wszystkie te czynniki wpływają na wzmocnienie organizmu dziecka.
9. Kompensuje niekorzystny wpływ współczesnego życia, które jest związane z długim przebywaniem w pozycji siedzącej, m.in: w szkole, podczas odrabiania lekcji, gry na urządzeniach elektronicznych czy oglądania telewizji.
10. Pozwala rozładować napięcie emocjonalne i ogranicza wpływ stresu na organizm.
11. Zapobiega wystąpieniu wielu chorób, określanych jako cywilizacyjne: nadciśnienie, cukrzyca, otyłość, wady postawy, osteoporoza.
12. Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży sprzyja zwiększaniu masy kostnej, gdzie 80 proc. szczytowej masy kostnej młody organizm osiąga około 18 r.ż.
13. Pomaga w leczeniu już występujących schorzeń, oprócz wyżej wymienionych warto tu wspomnieć o chorobach układu oddechowego m.in. astmie.
14. Zróżnicowana aktywność fizyczna jest dobrym sposobem na poznanie wielu dyscyplin sportowych – być może w przyszłości będzie to decydowało o wyborze zawodu, hobby, utrzymaniu relacji z przyjaciółmi.

Aktywność fizyczna a wiek

Okres wczesnodziecięcy ( do około 6 r.ż.)

Pierwsze lata życia człowieka to czas najszybszego rozwoju motorycznego i wzmożonej ruchliwości, mającej na celu osiągnięcie najwyższej możliwej sprawności organizmu. Od pierwszych chwil dziecko musi mieć zapewnioną przestrzeń, która nie będzie krępowała pracy ciała – ruchów nóżek, rączek, pozwoli na bezpieczne obroty, raczkowanie, siadanie, odpychanie, podciąganie oraz chwytanie różnych przedmiotów. Na tym etapie kluczowe jest, aby dziecko przebywało w pozycji zgodnej, z jego aktualnym ruchowym rozwojem. Zbyt wczesna pionizacja może niepotrzebnie obciążyć jeszcze nie gotowe na to stawy krzyżowo-biodrowe, biodrowe kręgosłupa, jednocześnie ograniczając możliwości ruchowe dziecka. Wszystkie etapy rozwojowe dziecko powinno osiągać w sposób naturalny, bez pośpiechu i we własnym rytmie rozwijając coraz bardziej skomplikowane umiejętności od siadania, stawania, chodzenia do biegania, skakania, wspinania itp.

Hiperaktywność dziecka

Hiperaktywność to pojęcie pojawiające się zwykle w odniesieniu do dzieci o nadmiernej aktywności. Często wzmożone pobudzenie pojawia się w okresie wczesnego dzieciństwa i jest związane z niedojrzałym układem nerwowym, jak również obciążeniem wysiłkowym, które stymuluje naturalny rozwój motoryki i funkcji zaopatrzenia tlenowego. Przy tym dziecko ma naturalną zdolność hamowania tej aktywności, np. przez drzemkę w ciągu dnia, samoregulację poprzez zabawę statyczną np. układanie klocków, puzzli, rysowanie, „czytanie” książeczek, itp.
Szczególnie zalecane aktywności fizyczne w tym wieku, to zabawy pozwalające na wielowymiarowy rozwój ciała z wykorzystaniem jego kilku funkcji jednocześni. Pozwala to na rozbudowanie mechanizmu kontroli i koordynacji wszystkich możliwości organizmu, motorycznych i psychofizycznych. Zalecane zabawy to np. odbijanie piłek czy balonów, budowanie wieży z pudełek różnej wielkości, tory przeszkód, labirynty, użycie farb do malowania stopami bądź rękami, budowanie szałasu. Warto korzystać z zabaw na świeżym powietrzu i korzystać z placów zabaw, gdzie znajdziemy huśtawki, karuzele, drabinki, trampoliny, ścianki wspinaczkowe czy ruchome podłoża. Bardzo korzystne dla rozwoju dziecka w tym czasie jest spacerowanie na świeżym powietrzu, z wykorzystaniem sprzętu takiego jak rower, wrotki, rolki, hulajnogi.

Młodszy wiek szkolny (około 6-12 r.ż.)

Zapotrzebowanie na aktywność fizyczną dzieci w wieku wczesnoszkolnym i szkolnym jest nadal wysokie. Jest to tzw. „złoty okres motoryczności”, w którym pojawia się pełne panowanie nad ruchem.

Dziecko łatwo opanowuje jazdę na rowerze, łyżwach, pływanie. Czerpie radość z aktywności fizycznej i współzawodnictwa z rówieśnikami. W tym okresie szczególnie ważna jest aktywność ruchowa, aby równoważyć czas, jaki dziecko spędza w pozycji siedzącej.
Najlepszą aktywnością będzie codzienna dawka zabawy na podwórku, w postaci grania w piłkę, skakania, biegania, jazdy na rowerze, rolkach, hulajnodze czy deskorolce. Taka aktywność fizyczna rozwija harmonijnie motorykę, zapewnia pracę wszystkich mięśni i spójną kontrolę psychofizyczną. Ważnym elementem jest też dbanie o elastyczność mięśni i stan równowagi.

W młodym wieku szkolnym to okres, w którym niezbędne jest kontrolowanie wad postawy i problemów rozwojowych oraz dobieranie odpowiedniej aktywności fizycznej w porozumieniu z fizjoterapeutą. Nadal istotnym elementem wspierającym rozwój są place zabaw, trampoliny i wszelkie zajęcia zorganizowane, jak np. sporty walki, piłka nożna, taniec czy gimnastyka sportowa. Są to aktywności zapewniające symetryczną pracę całego narządu ruchu, równowagi i pracę zmysłów.

W każdym wieku niezbędne jest dostosowanie aktywności do potrzeb i możliwości motorycznych dziecka, tak by sprawiała przyjemność. Dzieci bardzo ruchliwe muszą mieć zapewnioną odpowiednią ilość aktywności na spożytkowanie nadmiaru energii i wykonanie wysiłku oraz dostarczenie bodźców ruchowych – dzięki temu będzie im łatwiej zachować równowagę koncentrację i spokój w pozostałej części dnia. Odpowiednio dobrane zajęcia będą też stymulować i zachęcać do aktywności dzieci mniej ruchliwe.

Od zawsze ważną rolę w aktywności odgrywają zajęcia wychowania fizycznego w szkole, podczas których przekazywane są odpowiednie postawy przekazywane pod okiem wykwalifikowanej kadry. To też czas pozytywnych emocji płynących ze wspólnej aktywnej zabawy przy jednoczesnym rozwijaniu umiejętności psychoruchowych. Dobrym rozwiązaniem są także zorganizowane obozy sportowe, zarówno letnie i zimowe. To korzystny czas dla rozwoju ruchowego w grupie, która bardzo mobilizuje do zaangażowania w aktywność, szczególnie w tym wieku.
Oprócz aktywności fizycznej należy w tym okresie zwrócić uwagę, jaką postawę ciała przybiera dziecko w trakcie odrabiania lekcji, siedzenia w szkole, podczas gier elektronicznych czy zabawy w pozycji siedzącej.

Wielu specjalistów zaleca dzieciom (i dorosłym) siedzenie na dużej piłce podczas posiłków, pracy przy biurku czy odrabianiu lekcji. Daje to możliwość ruchu podczas siedzenia. Dzieci często nie są w stanie usiedzieć w jednym miejscu dlatego wymuszona praca ciała w pozycji siedzącej pozwala zatrzymać dziecko na dłużej przy biurku, bez garbienia się czy asymetrycznego siedzenia, dodatkowo aktywuje do pracy mięśnie całego ciała. Ruch relaksuje, a co za tym idzie, pomaga utrzymać wyższy poziom koncentracji na wykonywanym zadaniu.

Okres dojrzewania (12-18 r.ż.)

W tym okresie następuje zakłócenie rozwoju motorycznego. W wyniku przyśpieszonego, ale nieharmonijnego wzrostu poszczególnych części ciała pojawia się niezgrabność ruchowa. Obniżona niechęć do ruchu obserwowana jest szczególnie u dziewcząt, w okresie pierwszej miesiączki. Istnieje hipoteza, że jest to naturalny mechanizm obronny związany z nadmiernym wydatkiem energii, jaki jest związany z rozwojem narządów rodnych młodej kobiety.

Aktywność dzieci i młodzieży a zalecenia WHO

Ogólnoświatowe rekomendacje dotyczące niezbędnej, minimalnej aktywności fizycznej dzieci i młodzieży w wieku 5-17 lat to szerokie spektrum obejmujące różne aktywności i czynności związane z grami, zabawami, lokomocją, szkolnymi lekcjami wychowania fizycznego oraz pozostałymi aktywnościami ruchowymi z rodziną, znajomymi.

W celu poprawy wydolności krążeniowo-oddechowej oraz narządu ruchu wskazana jest codzienna, minimum godzinna aktywność fizyczna o umiarkowanej i średniej intensywności. Może to być codzienny szybszy spacer, zajęcia sportowe w szkole czy rower.
Co najmniej 3 razy w tygodniu powinno się wykonywać ćwiczenia wzmacniające mięśnie, poprawiające gibkość, szybkość i siłę mięśni. Wskazany jest basen, zajęcia sportowe typu taniec, zajęcia ogólnorozwojowe, piłka nożna, sztuki walki, jogging, szybsza jazda na rowerze, jazda na rolkach.
Minimalna ilość kroków dziennie dla dzieci i młodzieży jaka jest rekomendowana to 6000 kroków.

Brak aktywności fizycznej

Wyniki badań wykonane w ramach międzynarodowych badań nad zrachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children prowadzane są w Polsce od 1990 r. co 4 lata). W wynikach z 2006 roku uczestniczyło 41 krajów. Odsetek młodzieży w Polsce przeznaczającej na aktywność fizyczną, co najmniej 60 minut codziennie jest bardzo mały, zmniejsza się w raz z wiekiem – u dziewcząt jest niższy niż u chłopców. Daje to nam 32 miejsce wśród 41 krajów.
Do najczęstszych przyczyn ograniczonej aktywności fizycznej dzieci i młodzieży należą:

• brak pozytywnych wzorców ze strony osób dorosłych, a zwłaszcza rodziców,
• powszechna dostępność do różnorodnych form transportu (samochody, windy, ruchome schody), eliminująca lub ograniczająca przemieszczanie się pieszo; brak ścieżek rowerowych umożliwiających dzieciom i młodzieży bezpieczną jazdę rowerem,
• zmniejszenie poczucia bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania, co wpływa na ograniczenia w samodzielnym poruszaniu się dzieci w najbliższym otoczeniu, dowożenie ich do szkoły itd.,
• duże koszty uczestnictwa w różnych formach aktywności fizycznej, przy dużym odsetku rodzin ubogich,
• duży odsetek uczniów nieuczestniczących systematycznie w zajęciach wychowania fizycznego.

Problem ograniczonej aktywności fizycznej w wieku młodzieńczym wiąże się z obniżonym zainteresowaniem i sprawnością w wieku dorosłym i kolejnych etapach życia. Obniżający się poziom aktywności jest niekorzystnie skorelowany ze wzrostem poziomu otyłości i chorób cywilizacyjnych w społeczeństwie, coraz częściej obserwowany wśród dzieci i młodzieży. Umiejętności, których nie opanuje młody organizm w okresie wzrostu, mogą okazać się wyjątkowo trudne do opanowania i nadrobienia w okresie późniejszym. To kolejny z powodów dla których warto w młodości wypracować jak najwięcej umiejętności.
Z badań (COSI 2016) Instytutu Matki i Dziecka przeprowadzonych pod auspicjami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), wynika, że ponad 30 proc. ośmiolatków w Polsce spędza przed ekranem telewizora lub komputera 2 godziny w dni szkolne. 50 proc. ośmiolatków poświęca na to co najmniej 3 godziny w weekendy. W komentarzu do badania Global Matrix 3.0 opublikowanym w Journal of Physical Activity and Health, eksperci alarmują, że niewystarczający poziom aktywności fizycznej jest obecnie czwartym wiodącym czynnikiem śmiertelności na całym świecie. Dlaczego? Ponieważ w bezruchu dzieci chorują. Brak aktywności fizycznej zwiększa ryzyko wystąpienia cukrzycy typu II, chorób układu krążenia i otyłości, już w wieku dziecięcym. Badania COSI pokazały, że już teraz 31,2 proc. ośmiolatków w Polsce ma nadmierną masę ciała, a z otyłością zmaga się 12,7 proc. z nich. Co dziesiąty drugoklasista ma nieprawidłowe wartości ciśnienia tętniczego, a wskaźnik ten związany jest z poziomem nadwagi i otyłości. Brak aktywności fizycznej zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia nadciśnienia tętniczego o 50 proc. (International Journal of Cardiology).

Aktywność fizyczna po polsku

W ramach badań Global Matrix 3.0, eksperci – w tym badacze z Polski, oprócz ogólnego poziomu aktywności fizycznej dzieci przyjrzeli się także innym wskaźnikom. Jednym z nich jest siedzący tryb życia, oceniony na podstawie zgromadzonych materiałów na C-. Oznacza to, że w Polsce aż 80 proc. dzieci i młodzieży prowadzi siedzący tryb życia. Mniej niż 20 proc. uczestniczy w zorganizowanych zajęciach sportowych lub fizycznych (D), a tylko połowa korzysta z transportu wspierającego aktywność fizyczną – np. jazda na rowerze (C).

Ze zgromadzonych badań wynika, że ponad połowa polskich szkół wspiera aktywność fizyczną dzieci i zapewnia uczniom ok. 150 min. aktywności fizycznej tygodniowo pod okiem nauczyciela wychowania fizycznego (B). Dodatkowo szkoły umożliwiają dostęp poza zajęciami lekcyjnymi do sprzętu sportowego dzieciom, a także całym rodzinom. Jednak według ekspertów poziom aktywności fizycznej w szkołach wciąż jest zbyt niski. Oprócz ocen pozwalających na monitorowanie wskaźników związanych z aktywnością fizyczną dzieci, Global Matrix daje też możliwość czerpania inspiracji z innych krajów. Tak na przykład wzorem mogłaby być Słowenia, która otrzymała najwyższe noty w kategoriach: Ogólna aktywność fizyczna (A-), Rodzina i rówieśnicy (B+), otrzymując ogólną średnią ocenę B, czyli dobry. Od niemal 30 lat w Słowenii sport odgrywa ważną rolę w kulturze tego kraju. Sport jest tam postrzegany jako skuteczne narzędzie pielęgnowania narodowej tożsamości w społeczeństwie i na świecie.

Japonia natomiast uzyskała najwyższą ocenę w kategorii Aktywny Transport (A-). W Japonii istnieje silnie zakorzeniona praktyka „spaceru do szkoły” wdrożona ustawą o edukacji szkolnej z 1953 roku, zgodnie z którą państwowe szkoły podstawowe powinny być zlokalizowane w odległości nie większej niż 4 km, a gimnazja 6 km, od miejsca zamieszkania uczniów.